ความหมาย-ประเภทชาดก

ความหมาย - ประเภทชาดก

---

        ชาดก แปลว่า ประวัติการทำความดีของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ที่มีมาในชาติก่อน ๆ
        นิทาน ตามพจนานุกรม มาจาก (มค. นิทาน) น. เหตุ ; เรื่องเดิม ; คำเล่าเรื่อง, เรื่องนิยาย
นิทาน แปลว่า เหตุเป็นเครื่องมอบให้ซึ่งผล, มูลเค้า, เรื่องเดิม, สมุฏฐาน 
        ชาดก แปลว่า ผู้เกิด คือเล่าถึงการที่พระพุทธเจ้าทรงเวียนว่ายตายเกิด ถือเอากำเนิดในชาติต่างๆ ได้พบปะผจญกับเหตุการณ์ดีบ้างชั่วบ้าง แต่ก็ได้พยายามทำความดีติดต่อกันมากบ้างน้อยบ้างตลอดมา จนเป็นพระพุทธเจ้าในชาติสุดท้าย
        กล่าวอีกอย่างหนึ่ง จะถือว่า เรื่องชาดกเป็นวิวัฒนาการแห่งการบำเพ็ญคุณงามความดี ของพระพุทธเจ้า ตั้งแต่ยังเป็นพระโพธิสัตว์อยู่ก็ได้    
        นิทานชาดก   มิใช่เรื่องที่แต่งขึ้นเพื่อสอนคุณธรรม แต่นิทานชาดก  คือ  เรื่องในอดีตชาติของ พระพุทธเจ้า ที่พระองค์ทรงแสดงแก่พระภิกษุในโอกาสต่าง ๆ บางครั้งก็เพื่อแสดงภูมิหลังของผู้ที่พระองค์ต้องการแสดงธรรมให้ฟัง บางครั้งก็เพื่ออธิบายเหตุการณ์ต่าง ๆ ที่เกิดขึ้น
        ชาดก   เป็นเรื่องที่มีมาก่อนพุทธกาล  เป็นเรื่องที่เกี่ยวกับพระโพธิสัตว์
ชาดกมี 2 ประเภท  คือ

        1. นิบาตชาดก   เป็นชาดกในพระไตรปิฎกมี 500 เรื่อง   แบ่งออกเป็นหมวดๆ  ตามจำนวนคาถา  

นับตั้งแต่ 1 คาถาถึง 80 คาถา   

ชาดกที่มี 1 คาถาเรียกว่า เอกนิบาต

ชาดกที่มี 2 คาถาเรียกว่า  ทุกนิบาต

ชาดกที่มี  3 คาถาเรียกว่า ตักนิบาต

ชาดกที่มี  4 คาถาเรียกว่า  จตุคนิบาต

ชาดกที่มี  5 คาถาเรียกว่า  ปัญจกนิบาต

        ชาดกที่มีเกิน 80 คาถาขึ้นไปเรียกว่า  มหานิบาตชาดก  ซึ่งมี 10 เรื่อง  เรียก  ทศชาติ  หรือ  พระเจ้าสิบชาติ

        2. ปัญญาสชาติชาดก  คำว่า ปัญญาสชาดก (ปัน-ยาด-สะ-ชา-ดก)  ประกอบด้วยคำว่า ปัญญาส แปลว่า ห้าสิบ กับ คำว่า ชาดก ซึ่งหมายถึงเรื่องราวชีวิตของพระโพธิสัตว์ หรือ พระพุทธเจ้าในอดีตชาติ

        ก่อนที่จะทรงบังเกิดเป็นพระพุทธเจ้า ๕๐ เรื่อง เขียนเป็นภาษาบาลี เป็นชีวิตของพระโพธิสัตว์ในพระชาติต่าง ๆ ที่ได้บำเพ็ญบารมี คือ ทำความดีด้วยประการต่าง ๆ อย่างแน่วแน่ 

        เพื่อช่วยเหลือผู้อื่นและบำเพ็ญเพียรเพื่อให้พ้นความทุกข์ยากต่าง ๆ  การบำเพ็ญบารมีของพระโพธิสัตว์ 

        เป็นตัวอย่างให้พุทธศาสนิกชนได้ทำตาม คิดตาม ยึดถือตาม เพื่อให้เข้าใจความจริงเกี่ยวกับชีวิต และพยายามหาวิธีพ้นจากความทุกข์ได้อย่างถูกต้องตามทำนองคลองธรรม   

        ปัญญาสชาติชาดก   ที่แต่งขึ้นจากนิทานพื้นเมืองนี้  ไม่มีในพระไตรปิฎก  หรือเรียกว่า  ชาดกนอกนิบาต มีจำนวน 50 เรื่อง  

        พระภิกษุชาวเชียงใหม่แต่งขึ้นเมื่อประมาณ  พ.ศ. 2000-2200  เป็นภาษามคธ โดยเลียนแบบนิบาตชาดก  

        ครั้นเมื่อ  พ.ศ.2443-2448  พระบรมวงศ์เธอกรมพระสมมตอมรพันธ์  ดำรงตำแหน่งองค์สภานายก  หอพระสมุดสำหรับพระนคร  ได้ทรงแปลเป็นภาษาไทย  เรื่องปัญญาสชาดกจึงแพร่หลาย

องค์ประกอบของชาดก 
        ชาดกทุกเรื่องจะมีองค์ประกอบ 3 ประเภท  คือ
        1. ปรารภเรื่อง  คือบทนำเรื่องหรือ  อุบัติเหตุ  จะกล่าวถึงมูลเหตุหรือที่มาของชาดกเรื่องนั้น  เช่น  มหาเวสสันดรชาดก
        2. อดีตนิทาน  หรือ  ชาดก  หมายถึงเรื่องราวนิทานที่พระพุทธองค์ตรัสเล่า
        3. ประชุมชาดก  ประมวลชาดก  เป็นเนื้อความสุดท้ายของชาดกกล่าวถึงบุคคลในชาดก  คือผู้ใดที่กลับชาติเป็นใครบ้างในปัจจุบัน